معماری گوتیک

هنر و معماری گوتیک

شيوه هنر گوتيك نخست در كشورهاي اروپايي گسترش یافت.سبک گوتیک در نتیجه‌ی محدودیت‌های معماری قرون وسطی به وجود آمد و شکل کلیساها و قلعه‌ها و به نوعی تمام اروپا را تغییر داد. تا قبل از این دوره، معماری جنبه‌ی کاربردی داشت و بعد از آن به زیبایی توجه بیشتری شد.

عصرطلايي هنر گوتيك، قرن 13-14 میلادی می باشد.این سبک بیشتر از 4 قرن دوام یافت که فشارهای سیاسی،مذهبی تاثیر زیادی بر شکل گیری و جهت گیری این سبک داشتند و در این فاصله میتوان نمونه های زیادی از هنر گوتیک را از اسپانیا تا اسکاندیناوی و از ایرلند تا مرزهای شرقی امپراطوری روم دید و حضور کم رنگی هم در قبرس و بخش هایی از خاورمیانه داشته است.

معماری گوتیک یکی از سبک ها و دوره های تاریخی در دنیای معماری است که به عنوان یک سبک مذهبی شناخته می شود چرا که این سبک همواره در خدمت طراحی کلیساها بوده است. معماری گوتیک جز معدود سبک هایی است که به طور دقیق می توان آغاز پیدایش آن را مشخص نمود. هنر معماری گوتیک بین سالهای 1137 و 1144 میلادی و در جریان بازسازی کلیسای سن دنی فرانسه بوجود آمد و تا اواسط قرن 16 میلادی نیز در اروپا رواج داشت.

واژه معماری گوتیک

برخي معتقدند كه « واژه گوتیک» را  منتقدان عصر رنسانس كه عدم انطباق هنر گوتيك با معمارهاي يونان و روم كلاسيك را خوار مي شمردند به عنوان يك اصطلاح تمسخر آميز به كار بردند.

واژه گوتيك منسوب به گوت ها اصطلاحي است كه معماران عصر رنسانس به تحقير به معماري قرون وسطايي اروپا به مركزيت فرانسه اطلاق كردند.آنها به اشتباه گمان مي کردند که « گوت ها» مبتكران اين سبك بوده اند و بدين ترتيب مسئولان اصلي نابودي سبك عالي و اصيل نيز همين ها هستند.درحاليكه معماري گوتيك آفريده نبوغ سده هاي ميانه است و به عنوان شيوه اي هنري، شايسته مقايسه با هر شيوه و سبك ديگري است.

ویژگی های شاخص معماری گوتیک

• طاق نوک تیز
• پشت‌بندهای معلق یا همان شمع‌های شمشیری
• قوس جناغی
• ستون‌های باریک
• مناره‌های مارپیچ و ستون‌های اصلی قوسی شکل
• ديواره ها به حداقل مي رسد
• ارتفاع و شكوه بناهاي سنگي اين دوران جلب توجه می کند.
• پلان بناها بر اساس باسيليكا مي باشد كه با معيارهاي دقيق معماري ساخته شده اند.
• پوشش داخلی سقف به كمك نوارهاي متقاطع درونی که  اصطلاحا اژيف خوانده مي شود، انجام مي گرفت. در معماري انگليس اين نوارها از ويژگي تزئيني برخوردار است.
• ديوارهاي كور ساختماني به حداقل رسید  و بناها بر اساس استخوان بندي و اسكلت بندي اهميت پيدا كرد.
• ديوارها جاي خود را به پنجره هاي وسيع و پر از نقش و نگار و مزين به شيشه هاي رنگين دادند.
• تزئينات به كمك شيشه هاي رنگين صورت مي گرفت .

عناصر سبک معماری گوتیک

1. پنجره های بزرگ و رنگی

یکی از ویژگی های سبک گوتیک داشتن پنجره های بزرگ با شیشه های رنگی است که در کلیسا ها دیده میشود. این پنجره ها که با رنگ ها تزئین شده اند بزرگی و عظمت کلیسا را نشان میدهند.

شیشه کاری پنجره ها که غالبا رنگی هستند ، نکات و صحنه های دقیق از داستان های کتاب مقدس را به نمایش می گذارند.

2. طاق های نوک تیز

در دوره های مختلف معماری، بخصوص معماری مذهبی، از طاق ها برای طراحی بنا ها استفاده میکردند.طاقها در سبک گوتیک بلندتر و نوک  تیزتر شده بودند.این طاق ها ارتفاع هر کلیسایی را بیشتر می کند و به طور نمادین به سمت آسمان نشانه می رود.

3. طاق با قوس جناغی (آج دار)

بخاطر وجود سقف های بلندتر و پنجره های بزرگ تر در سبک معماری گوتیک ، معماران از روش جدیدی برای پشتیبانی و استقامت سازه استفاده کردند که طاق های آجدار نامیده می شود. طاق هایی که به منظور حمایت از سقف گرد شده و موازی یکدیگر قرار گرفته اند.

4. پشت‌بند معلق (شمشیری)

پشت‌بندهای معلق یا همان شمع‌های شمشیری (Flying buttress)، وزن دیوارهای بلند را پخش کرده و با انتقال مستقیم فشار به سمت زمین و پایه‌های بنا، در تحمل وزن کلی ساختمان نقش مهمی بازی می‌کردند. البته این پشت‌بندها صرفاً جنبه‌ی کاربردی نداشته و در زیباتر کردن ظاهر بنا نیز تأثیرگذار بودند

دوره های معماری گوتیک

گوتیک آغازین (از سال 1120 تا 1200 میلادی)

معماری گوتیک آغازین دوره متمایز شدن از هنر رومانسک و خودسازی و تکامل شیوه گوتیک است، که نیمه قرن دوازدهم میلادی را فرا گرفت و به انگلستان نیز نفوذ داشت. اولین بار در ناحیه ایل-دو-فرانس (Île-de-France) از آن استفاده کردند؛ زیرا جمعیت شهری این منطقه، از ثروت کافی برای ساخت کلیساهای بزرگ گوتیک برخوردار بود. کلیسای سنت دنیس یا همان سن-دنی در پاریس، اولین کلیسای گوتیک به شمار می‌رود که هنوز هم ساختمان آن سرپا باقی مانده است

ویژگی های گوتیک آغازین

آذین توری و پنجره‌های رنگارنگ

کلیساها از سمت شرق به برآمدگی‌های دیوار منتهی می‌شدند و سمت غربی ساختمان معمولاً چشمگیرتر بود و نمای عریض آن با پنجره‌های متعدد، طاق‌های نوک‌تیز و درب‌های بزرگ و باشکوه تزئین می‌شد و دو برج بزرگ را در برمی‌گرفت.

برای نواحی جانبی نمای بیرونی کلیسا هم از چندین ردیف ستون و پشت‌بند معلق استفاده می‌شد.

این شکل اولیه‌ی معماری گوتیک در نهایت به کشورهای دیگری همچون آلمان، ایتالیا، انگلستان، اسپانیا و پرتغال راه پیدا کرد.

نمونه کلیسا گوتیک آغازین

كليساي سن دنی ( 1205م)

كليسا لائون( 1160-1200 م)

كليساي نوتردام (1163 م)

گوتیک پیشرفته (از سال 1200 تا 1280 میلادی)

گوتيك پيشرفته از زماني آغاز گرديد كه در سال 1194 ميلادي آتش سوزي در شهر شارتر رخ داد و كليساي اين شهر ويران شد. ساخت كليساي جديد، بلافاصله آغاز شد و بخش بزرگي از آن تا سال 1220 ميلادي به پايان رسيد.

گوتیک پیشرفته (High Gothic)، به دو زیرمجموعه‌ی سبک ریونانت (Rayonnant) و گوتیک تزئین‌یافته یا همان مزین (Decorated Gothic) تقسیم شد و استفاده از دکور هندسی پرجزئیات در آن افزایش پیدا کرد.

سبک گوتیک ریونانت

شاخص‌ترین و بهترین دستاورد سبک ریونانت، پنجره‌ی گل رز است که از این پنجره‌ی مدور معمولاً برای زیباتر کردن نمای غربی کلیساها استفاده می‌کردند. به کار گرفتن پنجره‌های بزرگ‌تر و باریک شدن ستون‌های عمودی از دیگر ویژگی‌های این سبک هستند.

سبک گوتیک تزیین یافته

در گوتیک انگلیسی رواج داشت و معمولاً در آن از آذین سنگی پرجزئیات برای پنجره‌ها استفاده می‌کردند. همچنین پنجره‌های عریض و بلند را در این دوره با پنجره‌های باریک و بلند نوک‌تیز پیشین جایگزین کردند.

ويژگي های کلی معماري گوتيك پيشرفته

• بلندي و سبكي كم سابقه و باريكي جرزها و نازكي ديوارها،
• كشيدگي برج ها و منارها و تيزي سر مناره ها
• تكرار و تاكيد قائم هاي ساختماني، بدان ميزان كه حالت خيزي رو به آسمان، يا فضايي محصول آويخته بر پيكر كليسا بخشيد.
• سطح ديوار هايشان سراسر از شيشه بندي منقوش پوشيده شده بود تا نور بيشتري به فضاي گسترده شبستان بتاباند.
• نقش برجسته كاري از رديف هياكل كوچك اندام قدسيان بر قوس هاي مكرر درگاه هاي ورودي و مشبك كاري بر سنگ و تزئينات سطحي افزايش يافت.

نمونه کلیسا گوتیک پیشرفته

• كليسا شارتر
• كليساي جامع آمين
• سنت شاپل در پاريس

گوتیک پیشرفته – سبك مشعشع

از دل سبك با شكوه نيمه نخست سده سيزدهم، دوره اي آميخته با ظرافتكاري هاي بزرگ پديد آمد كه سبک « مشعشع » ناميده مي شود.در گوتیک سبک مشعشع بیش ( بیشتر از ۷۰ درصد ) کل بنا را شیشه ها تشکیل می دادند.

نمونه زيبا متمايز كننده سبك مشعشع نوين، كليساي سنت شاپل در پاريس است.

گوتیک پسین (از سال 1280 تا 1500 میلادی)

در سده چهاردهم به وقوع پيوست، اين سبك دراواخرسده پانزدهم به اوج شكوفايي رسيد.

سبک ریونانت در فرانسه در سال ۱۲۸۰ میلادی تکامل پیدا کرد و وارد سبک دیگری به نام گوتیک شعله‌سان (Flamboyant Gothic style) شد. این سبک حتی از مرحله‌ی قبل نیز پرآذین‌تر بود و تا سال ۱۵۰۰ دوام پیدا کرد. در انگلستان نیز سبک تکامل‌یافته‌ای به نام گوتیک عمودی یا همان قائم (Perpendicular style) رواج داشت.

در دوران گوتیک پسین (Late Gothic)، توجه بیشتری به ساختمان‌های سکولار و غیر مذهبی می‌شد؛ در نتیجه خصوصیات سبک گوتیک شعله‌سان را می‌توان در بسیاری از ساختمان‌های شهرداری و حتی خانه‌های مسکونی نیز مشاهده کرد.

ویژگی های گوتیک پسین

• بر قوسهای متقاطع تاکید شد
• با حذف سر ستون فشار بار مستقیما بر پایه های وارد می شد
• پنجره ها باز هم وسیع تر ساخته شد
• نوع جدید به نام گوتیک شعله سان شکل گرفت

نمونه کلیسا گوتیک پسین

• کلیسای روآن (Rouen Cathedral) در فرانسه
• برج باتر (Butter Tower)
• كليساي سن مالكو

معماری گوتیک در انگلستان

گام های اصلی در تاریخچه ی گوتیک، که در فرانسه شروع شد، در سایر کشورها دو چندان برداشته شد. بنابراین در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم دیگر شور رمانسک کم مانده بود که متوقف شود. سپس شیوه محلی، زیر نفوذ شیوه فرانسوی،شکل گرفت.

در معماري گوتيك آغازين در انگلستان پنجره هاي بسيار بلند و نوك تيز و طاق هايي به همين روش پديدار شد كه سبك نيزه اي نام گرفت كه نمونه آن كليساي سالزبري است.

• کلیسای کانتربری
• کلیسا ولز
• کلیسای سالزبری

معماری گوتیک در آلمان

معماری گوتیک در آلمان بسی کندتر از انگلستان ریشه گرفت.در شیوه گوتیک آلمان، بیش از همه چیز ساختن کلیسای تالاری شکل معمول گردید. این گونه کلیسا که دارای شبستان و راهروهایی هم ارتفاع بود، از معماری رومانسک منشعب می گردید. کلیساهای گوتیک آلمان به صورت کلیساهای تالاری شکل رشد پیدا کرد و محبوبیت خاصی یافت.

• کلیسای جامع استراسبورگ
• کلیسا اولم
• كليساي سن اليزابت

معماري گوتيك در ايتاليا

شیوه گوتیک در ایتالیا صورتی کاملاً متمایز از معماری بقیه اروپا به خود گرفت.ايتاليايي ها سبك گوتيك را با اكراه پذيرفتند.اما بناهايي چون کلیساهای « فلورانس » و «آسيزي » ،« سينا » و « اورويتو » را پدید آوردند كه آميزه اي از سه هنر بيزانسي، رومانسك و گوتيك بود.ايتاليايي ها به علت داشتن اقليم متفاوت از پنجره هاي بسيار بزرگ استفاده کردند.معماران گوتيك ايتاليا به جاي استفاده از پشت بندهاي گوتيك از  ديوارهاي ضخيم و كمربندهاي آهني استفاده کردند.در معماري گوتيك ايتاليا براي تقويت،نيازي به مناره هاي مخروطي يا طاق هاي نوك تيز نبود.

• کلیسای سانتا ماریا دل فیوره(دوئومو)
• کلیسای جامع میلان

در ايتالياي دوره گوتيك علاوه بر بناهاي فوق الذكر مي توان به كاخ مردم در شهر سینا و كاخ دو گاله در شهر ونيز اشاره كرد.

ساختمان های شاخص معماری گوتیک

کلیسای سن دنی، فرانسه

نخستین کلیسای ساخته شده به سبک گوتیک در نظر گرفته می‌شود و از این نظر اهمیت بالایی دارد. محوطه‌ای که کلیسا در آن ساخته شده است، در اصل یک قبرستان رومی بوده.مقبره‌ی تمامی پادشاهان فرانسه (به جز ۳ مورد از آن‌ها) در این کلیسا قرار دارد.

کلیسای نوتردام، فرانسه

این مکان، یکی از اولین کلیساهایی به حساب می‌آمد که از پشت‌بند معلق کمک گرفت تا وزن بسیار سنگین ساختمان را متحمل شود.ساخت و ساز آن در سال 1163 آغاز شد و حدودا دو قرن بعد در سال 1345 به اتمام رسید.

کلیسای شارتر، فرانسه

این کلیسا به عنوان یکی از عالی‌ترین مثال‌های معماری گوتیک فرانسوی به شمار می‌رود. کلیسای جامع کنونی در بین سال‌های ۱۱۹۳ تا ۱۲۵۰ ساخته شده‌ است.سردابه و دروازه‌ی غربی این بنا، قدیمی‌ترین بخش‌های آن به حساب می‌آیند و از کلیسای رمانسکی باقی مانده‌اند که بیشتر قسمت‌های آن در آتش‌سوزی سال 1194 ویران شد و در نتیجه، کلیسایی که امروزه می‌بینید را بر روی خرابه‌های آن تأسیس کردند.

سانتا ماریا دل فیوره، ایتالیا

کلیسای جامع فلورانس که به آن کلیسای سانتا ماریا دل فیوره نیز گفته می‌شود، توسط «آرنولفو دیکامبیو» (Arnolfo di Cambio) طراحی شد. این کلیسا سومین کلیسای بزرگ جهان است.شهرت این کلیسا بیشتر به گنبد شگفت‌انگیز رنسانس آن برمی‌گردد.

کلیسای جامع کنتربری، انگلیس

کلیسای جامع کنتربری در بریتانیا واقع شده‌است و دارای ترکیبی خاص و نفس‌گیر است. این کلیسا از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین کلیساهای تاریخی انگلستان است که معماری رومانسک و گوتیک در آن به چشم می‌خورد

وست مینستر ابی، انگلیس

دیگر کلیسای ساخته شده به سبک گوتیک در اروپا وست مینستر ابی یا کلیسای سلطنتی وست مینستر  نام دارد که در شهر لندن ساخته شده است.

کلیسای جامع آمین، فرانسه

کلیسای جامع آمین یک کلیسای کاتولیک در آمیان، فرانسه است.این کلیسا که در قرن ۱۳ میلادی ساخته شده دارای ۱۴۵ متر طول، ۷۰ متر عرض، ۴۲٫۳۰ متر ارتفاع می‌باشد، کلیسای جامع آمین در سال ۱۹۸۱ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

کلیسای جامع رنس، فرانسه

کلیسای جامع رنس (فرانسوی: Notre-Dame de Reims) نام یک کلیسای کاتولیک در رنس، فرانسه است که به سبک معماری گوتیک ساخته شده‌است. این کلیسا، جایگزین کلیسای دیگری شد که در سال ۱۲۱۱ در آتش سوخت.این کلیسا محلی بود که پادشان فرانسه تاج‌گذاری می‌کردند.

کلیسای جامع میلان، ایتالیا

ساخت این کلیسا بیش از 6 قرن طول کشید و هزاران مجسمه ساز، معمار، بنّا و هنرمند در ساخت آن دخیل بودند. حدود 3400 مجسمه در جای جای کلیسای جامع میلان ساخته شده است.

کلیسای جامع کلن، آلمان

ساخت آن در سال 1248 آغاز شد و به دلایل متعددی اتمام آن بیش از 5 قرن طول کشید. یکی از نکات مهم پیرامون این شاهکار گوتیکی، وسعت بسیار بزرگ آن است.در واقع کلیسای جامع کلن بزرگ‌ترین کلیسا به سبک گوتیک در شمال اروپا است.

مسجد صوفیه، قبرس

ساخت آن از سال 1209 آغاز شد و تکمیل آن تا اواخر قرن طول کشید. اما این سازه در واقع به عنوان یک کلیسا ساخته شد و نه مسجد. زیرا پس از فتح قبرس به دست عثمانی‌ها این کلیسا در سال 1570 به یک مسجد تبدیل شد و در سال 1954 به افتخار سلطان سلیم دوم مسجد سلیمیه نام گرفت.

کلیسای سالزبری،انگلستان

کلیسای جامع سالزبری که با نام رسمی کلیسای جامع مریم باکره مقدس نیز شناخته می‌شود، کلیسایی آنگلیکن در انگلستان است و بنای آن یکی از بهترین نمونه‌ها از معماری اولیه گوتیک انگلیسی به شمار می‌رود. در ساخت کلیسا که حدود ۳۸ سال طول کشیده است، صدها سنگ‌تراش و درودگر با مهارت دخیل بوده‌اند. در بسیاری از آثار هنری و ادبی از کلیسای جامع سالزبری یاد شده است. همچنین ساعت برج کلیسا، در فهرست قدیمی‌ترین ساعت‌های در حال کار جهان قرار دارد.

پلان بناي سالزبري داراي دو بازوي عرضي داراي يك راهروي اصلي و دو دالان كناري است.اگر عناصر نوك تيز معماري نداشت قطعا تصور مي شد كه يك كليساي رومانسك است.

کلیسای اولم در آلمان

ساخت کلیسای اولم در دوره باروک ( 1377 میلادی) آغاز شدو در سال 1890 پایان یافت.ارتفاع برج این کلیسا 161 متر است که آن را به بلندترین برج کلیسا در جهان تبدیل کرده است.