معماری بیزانس

معماری بیزانس (Byzantine Architecture)

بسیاری سبک معماری روم شرقی یا معماری بیزانس را به تعدد در گنبدها و جزئیات تجملی فراوان می‌شناسند.

معماری بیزانس، به معماری امپراتوری بیزانس اطلاق می‌شود. امپراتوری عظیم و قدرتمندی که به امپراتوری روم متاخر یا امپراتوری روم شرقی نیز شهرت دارد. دوره بیزانس، دوره پس از سقوط امپراتوری روم غربی است که انتخاب قسطنطنیه به عنوان پایتخت روم در سال ۳۳۰ میلادی را به دنبال داشت. قسطنطنیه همان شهری است که امروزه استانبول نامیده می‌شود و بزرگترین شهر کشور ترکیه امروزی است.

یکی از هدف‌های سبک بیزانسی این بوده است که مخاطب را با استفاده از گنبدهای فراوان و همین طور استفاده هوشمندانه از موزائیک‌های براق، شگفت زده نماید. معمولا با استفاده از این سبک معماری قصرهای سلطنتی باشکوه با جزئیات تجملاتی و البته مسحور کننده ساخته می‌شد و در طراحی برای آن سقف‌ها و ستون‌های بلند و البته تعداد زیادی گنبد در نظر گرفته می‌شد تا فرد بیننده با دیدن این بناها مجاب شود که فرد قدرتمند، ثروتمند و مهمی در این بناها زندگی می‌کند.

توضیحات سبک بیزانسی

سبکی در قرون وسطی و در دوران حکومت امپراطور روم شرقی یعنی ژوستینین یا همان یوستی‌نیانوس یکم (Justinian I) رواج داشت. علاوه بر استفاده‌ی فراوان از موزاییک در داخل ساختمان، گنبدهای بزرگ و مرتفع از دیگر ویژگی‌های بارز سبک بیزانسی به حساب می‌آمد که تکنیک‌های مهندسی قرن ۶ میلادی، زمینه را برای ساخت این نوع گنبدها به وجود آورده بود.

علاوه بر قصرهای متعددی که با استفاده از این سبک ساخته شده‌اند، کلیساها و مساجد بسیاری نیز طراحی شده‌اند که نمونه آنها در آثار تاریخی و معماری استانبول قابل مشاهده است.

عبارت معماری بیزانس، توسط مورخین معاصر به منظور ایجاد تمایز مابین امپراتوری روم شرقی قرون وسطایی به عنوان یک نهاد هنری و فرهنگی مجزا به مرکزیت قسطنطنیه به جای شهر رم و اطرافش به کارگرفته می‌شود. امپراتوری بیزانس بیش از  هزار سال دوام آورد. معماری بیزانس نیز به طور چشمگیری بر معماری قرون وسطایی سراسر اروپا و خاور نزدیک تاثیر گذاشت و موجب تکامل و بلوغ معماری رنسانس و عثمانی شد.

تاریخچه شکل گیری سبک بیزانس

امپراطور کنستانتین، پایتخت امپراطوری روم را در سال ۳۳۰ از شهر رم به ناحیه‌ای از ترکیه به نام بیزانتیوم (استانبول امروزی) تغییر داد. امپراطور، این بخش را با الهام از اسم خودش کنستانتینوپول نام‌گذاری کرد. امپراطوری روم به ۲ بخش شرقی و غربی تقسیم می‌شد و بیزانتیوم، مرکز قسمت شرقی آن و راونا (Ravenna) در ایتالیا، مرکز بخش غربی آن بود. امپراطوری روم غربی در راونا در سال ۴۷۶ سقوط کرد اما یوستی‌نیانوس آن را در سال ۵۴۰ دوباره پس گرفت. تأثیر یوستی‌نیانوس و معماری بیزانسی را هنوز هم می‌توان در شهر راونا مشاهده کرد.

ویژگی های شاخص معماری بیزانس

• گنبدهای فراوان
• توجه به جزئیات
• تجملات فراوان در ساخت جزئیات

در ادامه دیگر ویژگی های این سبک بررسی میشود:

1. بناهای اصلی بیزانسی، به شکل مربع و دارای یک پلان مرکزی هستند.
2. کلیساهای اولیه‌ی بیزانس معمولاً یک گنبد مرکزی اصلی و بلند داشتند که بر روی ستون‌های نیمه گنبد شکل یا همان بخش سه‌گوش زیر گنبد قرار می‌گرفتند.
3. معماران این سبک به جای ستون‌بندی‌های کلاسیک، ستون‌هایی را ترجیح می‌دادند که زیرطاقی‌های دکوری داشته و از طرح‌های خاورمیانه الهام گرفته شده باشند. البته بیزانسی‌ها از شیوه‌های ستون‌بندی کلاسیک کمک می‌گرفتند اما الگوی آن‌ها بی‌قاعده‌تر و متنوع‌تر بود.در واقع تأکید بر روی کاربرد و ترجیح آن به شکل ظاهری از جمله ویژگی‌های بارز معماری بیزانسی به حساب می‌آمد.
4. توجه بیشتر به نمای بیرونی نسبت به نمای داخلی
5. استفاده از پنجره‌های بلند نورگیر که نور طبیعی به کمک آن‌ها به داخل ساختمان می‌تابید و تهویه‌ی هوا نیز بهتر انجام می‌شد.
6. روایتگری و استفاده از موزاییک برای دکور ساختمان‌های بیزانسی
7. اختصاص دادن مرکز گنبد کلیساهای بیزانسی برای به تصویر کشیدن عیسی مسیح و از چهره‌ی سایر قدیسان با توجه به درجه‌ی اهمیتشان در بخش‌های پایین‌تر ساختمان استفاده می‌شد.
8. برجسته‌ترین ویژگی معماری بیزانسی، باسیلیکا (کلیسای بزرگ صلیب‌شکل) و گنبد است.
9. استفاده از نقش‌های صلیبی‌شکل که یک بخش مرکزی و ۴ انشعاب از این ناحیه را شامل می‌شود.

روش های ساخت و ساز گنبدهای بیزانسی

معماران بیزانس برای ساخت گنبدها و قرار دادن آنها برروی ساختمان مربعی شکل، شیوه‌های مختلفی را امتحان کردند. آن‌ها برای رسیدن به هدف خود، به کمک بخش سه‌گوش زیر گنبد یا همان «پِندِنتیو» (Pendentive) توانستند گنبدها را مرتفع‌تر بسازند. با استفاده از این تکنیک می‌توان گنبد را بالای یک بدنه‌ی استوانه‌ای شکل قرار داد که این موضوع باعث بالاتر رفتن ارتفاع گنبد می‌شود. در واقع ستون‌های استوانه ای شکل، یکی از شاخصه‌های ساخت و ساز در ایتالیا به حساب می‌آیند.

مسجد ایاصوفیه در استانبول، یکی از معروف‌ترین ساختمان‌های بیزانسی در دنیا به شمار می‌رود و ساختار ستون‌های استوانه ای شکل آن را می‌توان به خوبی در داخل ساختمان مشاهده کرد.

ساختمان های شاخص سبک بیزانس

مسجد ایاصوفیه شهر استانبول ترکیه

ایاصوفیه ( ایاسوفیا ) یکی از مشهورترین و جذاب ترین آثار استانبول است. این “کلیسای حکمت الهی” توسط امپراتور یوستینیان در 26 دسامبر 537 افتتاح شد ، در 1453 به مسجد تبدیل شد و در 1934 موزه اعلام شد.
این یکی از بزرگترین دستاوردهای معماری جهان است ،این بنا پس از پایان ساختش، بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین کلیسای دنیا به شمار می‌رفت و این عنوان را تا زمان فتح پایتخت بیزانس به دست عثمانی‌ها در اختیار خود داشت. این بنا به دلیل گنبد عظیم آن ، مشهور است. 

قطر گنبدش 31 متر و ارتفاع گنبدش از سطح زمین نزدیک به 56 متر است.

کلیسای جامع سنت مارکو در شهر ونیز ایتالیا

کلیسای جامع ونیز با تعداد زیادی گنبد و بیش از 8000 متر مربع موزاییک درخشان فراموش نشدنی است.این تنها کلیسای جامع شهر ونیز از سال ۱۸۰۷ است. این کلیسا دفتر کار اسقف اعظم ونیز نیز هست. این کلیسا که در نزدیکی گراند کانال واقع شده، مشرف بر میدان سنت مارکو و متصل به «قصر دوک» می‌باشد.تزئینات داخل و خارج از موزائیک هایی از شیشه و طلا ساخته شده است.این کلیسا مدفن سن مارکو است که یکی از چهرنفری بوده که انجیل را روایت کرده است.

باورنکردنی است که این کلیسای مجلل نمازخانه خصوصی دوج بود. این کلیسا فقط در سال 1807 پس از فروپاشی جمهوری به طور رسمی تبدیل به کلیسای جامع ونیز شد و جایگزین باسیلیکای دی پیترو در کاستلو شد.

کلیسای سکره کور در شهر پاریس فرانسه

یکی از مشهورترین و شناخته‌شده‌ترین بناهای دیدنی در پاریس است.کلیسای جامع سفید و باشکوه سکره‌ کور در سال ۱۹۱۴ ساخته شد و با دو گنبد در کنار گنبد اصلی باشکوه آن، سبک معماری عجیب‌و‌غریب روم شرقی را به نمایش می‌گذارد. این کلیسا در سال ۱۹۱۹ پس از پایان جنگ جهانی اول افتتاح شد. جالب است بدانید از بالای گنبد اصلی کلیسای سکره‌ کور با ارتفاع ۸۳ متر، می‌توان تا ۵۰ کیلومتر آن طرف‌تر را مشاهده کرد. دو مجسمه سوار بر اسب از ژان دارک و لوئی نهم که هر دو از قدیس‌های فرانسوی هستند، در بالای ورودی طاقدار کلیسا دیده می‌شوند.

یکی از بزرگ‌ترین موازئیک‌های جهان با مساحت ۴۷۵ متر مربع و تصویری از عیسی مسیح، گنبد حفره‌حفره آن را می‌پوشاند. در خارج ساختمان یک برج بلند مربع شکل، بزرگ‌ترین ناقوس کلیساهای فرانسه را با قطر سه متر در خود جای داده است.

هوسیوس لوکاس، یونان

هوسیوس لوکاس یک نیایشگاه تاریخی است که در نزدیکی شهر دیستومو، یونان قرار دارد. این نیایشگاه یکی از بناهای مهم معماری و هنر بیزانس است.این بنا را یکی از بهترین نمونه‌های معماری بیزانسی «دوره‌ی دوم عصر طلایی» آن به شمار می‌آورند که با نام «بیزانس میانه» نیز شناخته می‌شود و با حکومت سلسله‌ی مقدونی همزمان بوده است. این صومعه در سراسر امپراطوری با دکور باشکوه خود از جمله موزاییک‌کاری‌ها، نقاشی‌های دیواری و آثار مرمر شناخته می‌شد

باسیلیکای سنت آپولیناره نوو، ایتالیا

در شهر راونا، در اوایل قرن ۶ و به دست تئودوریک بزرگ تأسیس شد.استخوان‌های سنت آپولیناریس را در اواسط قرن ۹ میلادی به این مکان منتقل کرده و نام آن را نیز به افتخار او تغییر دادند. این باسیلیکا، موزاییک‌های تماشایی متعددی از بیزانس اولیه را در برمی‌گیرد و در سال ۱۹۹۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

در این ساختمان ساده ترین عناصر محور طولی کلیسای مستطیل شکل یعنی محوطه ای که با سقف متقاطع برای محراب در نظر گرفته شده و همچنین یک دهلیز طولی در مقابل ساختمان به چشم می خورد.

باسیلیکای سان ویتاله، ایتالیا

ساخت آن در شهر راونا به دست اوستروگوت‌ها شروع شد و توسط بیزانسی‌ها در سال ۵۴۷ به پایان رسید.این کلیسا در قرن ششم میلادی ساخته شده و مجموعه‌ای از موزاییک‌کاری‌های جذاب در آن دیده می‌شود. این آثار هنری موزاییکی، داستان‌هایی از کتاب مقدس را روایت می‌کنند و تمام نقاط بعضی از تالارهای کلیسا با این موزاییک‌ها پوشیده شده است. این کلیسا یکی از بهترین نمونه‌های هنر و معماری در بین کلیساهای ایتالیا است.

صومعه دفنی، یونان

این صومعه امروزه تبدیل به موزه شده است. این اثر جزء میراث جهانی نیز به شمار می رود. این صومعه در قرن سیزدهم میلادی توسط سیستریسی ها ساخته شده است. صومعه اولیه در قرون 5 تا 6 میلادی ساخته و در سال 1070 میلادی مرمت پر هزینه ای بر روی آن انجام شد و موزائیک های باشکوه آن نصب گردیدند. از سال 1207 تا 1458 میلادی زمانی که آتن تحت فرمانروایی پادشاه فرنگی بود صومعه توسط راهیان سیسترسی تصرف شد. تصرف دوباره این صومعه توسط راهیان ارتدوکس در اوایل قرن 16 میلادی انجام گرفت و آن ها در دهه 1820 به دلیل جنگ های استقلال اخراج شدند. حجره های موجود در صومعه بعدها و در قرن شانزدهم میلادی به آن اضافه شده اند.

ایا ایرینی، ترکیه

ایا ایرینی یا همان ایا ایرینه، یکی از اولین کلیساهایی بود که در پایتخت امپراطوری بیزانس ساخته شد. دستور ساخت این بنا را امپراطور کنستانتین صادر کرده بود و البته کلیسای اصلی در شورش نیکا در سال ۵۳۲ (Nika Riot) ویران شد. یوستی‌نیانوس در قرن ۶ آن را بازسازی کرد. امروزه ایاایرینی به موزه تبدیل شده و گاهی برای برگزاری رویدادهای موسیقی نیز از آن استفاده می‌کنند.

هیپودروم قسطنطنیه، ترکیه

میدان هیپودروم در استانبول ترکیه در زمان امپراتوری بیزانس مرکز اجتماعات، برنامه های ورزشی و سیرک شهر قسطنطنیه (استانبول امروزی) بوده است. میدان هیپودروم در حال حاضر با نام میدان سلطان احمد شناخته می شود و هنوز قطعاتی از آثار بیزانسی در آن موجود است.نخستین هیپودروم در استانبول، در سال 203 میلادی در زمانی ساخته شد که این شهر با نام بیزانتیوم شناخته می شد.

به گفته مورخین، هیپودروم ساخته کنستانتین با حدود 450 متر طول و 130 متر عرض، ظرفیت کافی برای 100 هزار تماشاگر را داشته است.

کلیسای سنت کاترین، یونان

کلیسای سنت کاترین (St. Catherine Church) در محله‌ی قدیمی شهر تسالونیکی واقع شده است.احتمال می‌دهند که متعلق به دوره‌ی سلسله‌ی پالایولوگی (Palaiologos) باشد که از سال ۱۲۶۱ تا سقوط روم شرقی در سال ۱۴۵۳ میلادی بر آن حکومت می‌کردند.

قلعه آنگلو کاسترو، یونان

قلعه آنجلوکسترو، یک قلعه ونیزی مربوط به دوره بیزانس در بالاترین نقطه ساحلی در شمال غربی جزیره کورفو است. این قلعه در بالای یک صخره شیب‌دار با ارتفاع ۳۰۵ متر قرار دارد که چشم‌اندازی بی‌نظیر به جزیره کورفو دارد. قلعه آنجلوکسترو یکی از مهمترین قلعه‌های دفاعی کورفو بود که یک مثل دفاعی را با دو قلعه دیگر به نام‌های گاردیکی (Gardiki) و کاسیوپی (Kassiopi) تشکیل می‌داد. قلعه آنجلوکسترو در سال ۱۲۷۲ و مربوط به سلطنت مایکل من کمننوس و پسرش مایکل دوم کمننوس است.

حمام بیزانسی، یونان

حمام بیزانسی (Byzantine Bath) در تسالونیکی، یکی دیگر از شاهکارهای معماری بیزانسی به حساب می‌آید و در اواخر قرن ۱۳ میلادی ساخته شده است. عثمانی‌ها این حمام را به ۲ بخش تقسیم کردند و یک قسمت را به آقایان و یک قسمت را به خانم‌ها اختصاص دادند؛ اما در دوران امپراطوری بیزانس، خانم‌ها و آقایان به صورت نوبتی و یکی در میان از حمام استفاده می‌کردند.

نمونه موزائیک بیزانسی