اُرُسی در معماری سنتی ایران

اُرُسی ترکیب شیشه های رنگی و چوب

توضیحات

اُرُسی هنر چیدمان چوب و شیشه با طرح های مختلف از جمله اسلیمی که در ساخت در و پنجره خانه ها،امام زاده ها و کاخ ها به کار می رفته است.

پنجره های کشویی بالا رو که به صورت عمودی رو به بالا و پایین حرکت می کنند و عموما درگاه آن ها رو به حیاط باز و بسته می شود.

بدنه ارسی با چوب به شیوه منبت کاری و یا مشبک و نقش های متنوع هندسی و گیاهی ساخته می شود و درون شبکه های چوبی هم شیشه های رنگی کار گذاشته می شود.

شاید همه با شنیدن اسم ارسی به یاد شیشه‌های رنگی خانه‌های قدیمی بیفتند اما حقیقت این است که ارسی می‌تواند شیشه‌رنگی نداشته باشد. ارسی در واقع به پنجره‌های چوبی مشبکی گفته می‌شود که معمولا به جای گشتن بر روی پاشنه گرد برای باز شدن بالا می‌رود. شیشه‌های رنگی بر زیبایی ارسی می‌افزایند اما ضروری نیستند.

مکان های مورد استفاده اُرُسی

• دکوراسیون داخلی خانه ها
• اتاق پذیرایی یا نور گیر ها
• امکان تجارتی وخدماتی مانند سفره خانه ها، رستوران ها، هتل ها، اقامتگاه های بوم گردی ، کاروان سرا ها و همچنین در خانه های قدیمی از اُرسی
• در فضا هایی نظیر میهمان نشین ها و تالار ها ( شاه نشین ) نیز استفاده می گردید.

ساختار اُرُسی

ارسی در ساختار اصلی خود از 8 قسمت تشکیل شده است:

1. چهارچوب
2. وادار
3. کُلاه
4. پاتاق
5. تُنُک
6. چِفته ریزه
7. پاخُور
8. لِنگه ها

پاتاق

(جزء اصلی اُرسی را تشکیل می دهد) نام دیگر آن پرهون (نیم دایره) یا سه پهلو گفته می شود. قسمت بالایی ارسی که ثابت بوده ، به عنوان نورگیر استفاده می شود و به چهارچوب متصل است.

ارتفاع آن با توجه به نوع ساختمان و اندازه پنجره ها در دو نوع صاف یا جِناقی (نیم دایره) ساخته می شود.به وسیله آلات هندسی گره چینی و سنتی با شیشه های رنگی تزیین می شود. طرح کتیبه ای شامل طرح مرکزی، طرح حاشیه پهن و باریک است. تمامی طرح های آن از تکثیر و دوران یک واگیر* اصلی بدست می آید.

کلاه

تیر افقی میان بخش پاتاق و لنگه ها(ثابت و متحرک ) را گویند.

چهارچوب

از چوبهایی به صورت طولی، عرضی و منحنی تشکیل یافته است که سایر اجزای ارسی در میان‌ آن قرارمی گیرد.

لنگه ها

لنگه های ارسی با شکل کلی مستطیل و متحرک به صورت کِشویی در راستای محور عمودی بالا و پایین می روند.در قسمت پایین اُرسی قرار گرفته اند . دارای شیشه خور های بزرگ وگاه تزیینی با شیشه های رنگی جهت نور گیری، مشاهده بهتر مناظر باز و تهویه هستند.
لَت یا لِنگه ارسی ها معمولا فرد است . یک لتی، سه لتی، پنج لتی، هفت لتی و نُه لتی . ارسی تک لتی در بالا خانه های گوشوار یا راهرو های طبقه ی اوّل ساختمان دیده می شوند.

روکوب ها

(چوب هایی با ضخامت کم به تناسب ضخامت وادار ها و لنگه ها) که در دو سمت وادار ها بواسطه گل میخ های آهنی نصب میشوند. شیار ریل مانندی را تشکیل میدهند که لنگه های ارسی براحتی در بین آنها بصورت کشویی حرکت میکنند و بواسطه بائو ( وادار ) بالاو پایین میروند.

باهو یا وادار

به ستون هایی چوبی که در وسط چهارچوب به صورت عمود قرارمیگیرند یا ستون های چوبی که به شکل طولی پنجره را به بخش های مساوی برای لنگه های ارسی تقسیم می کنند گفته می شوند.

تُنُک

شبکه شیشه ای درون سطح لنگه درب ها که با آلات جدا شده است.

چِفته ریزه

چفتی که لِنگه ها را ثابت در شیار وادار به هر ارتفاعی نِگه می دارد.

پاخُور

پاشنه یا پاخور ارسی، بخش پایین و افقی چهارچوب است که با زمین در تماس است و ارتفاع (پهنا)آن با توجه به پهنای کتیبه و لنگه های ارسی معمولا بین 10 الی 50 سانتیمتر انتخاب می شود.

واگیر

تکرار قسمتی از یک نقش با استفاده از انواع قرینه سازی در سطح وسیع گسترش داده می شود.

شیشه های اُرسی

رنگهای شیشه ها لاجوردی(آبی)- قرمزـ سبزـ زردـ نارنجی هستند. همچنین این شیشه ها در گذشته به صورت دستی و با خمیر شیشه ساخته میشده است.

انواع نقش های اُرُسی در تُنُک ها

اسلیمی

نقش اصلی آن را از گیاهان گرفته اند و در نقشه های فرش و در نقاشی های مختلف نیز دیده می شوند.

گره چینی

این نقش دارای نقوش هندسی الهام گرفته از اجرام آسمانی و کائنات، حیوانات و گیاهان می باشد و در نقطه های اتصالات طرح به صورت زاویه دار می باشند

جقّه

در معنا درخت سرو را گویند که نماد ایران و ایرانیان است و مظهر آزادی و خمیدگی سرو را به مرد آزادو آزاده ای که متواضع در مقابل معبود خود است تشبیه می شود.نماد اهورامزدا در زرتشت و نشان خورشید و مظهر عظمت است، نماد پَر پرندگان در بالای کلاه پادشاهان و تمثیلی از گلابی و شکل بادام نیز گفته شده است.

نقش چهارپَر

از برگ های شبدر چهار برگ الهام گرفته و نماد خوشبختی و سعادت است.

ویژگی پنجره های اُرُسی

1. تأمین نور فضای درونی
2. در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی
3. کاهش شدت نور آفتاب
4. ایجاد زیبایی در نمای ساختمان
5. حفظ حریم محرمیت فضای بیرونی
6. دور کردن حشرات مزاحم
7. خواص صوتی و آکوستیک بودن
8. دوام و سهولت استفاده از اُرسی
9. مانع ورود گرما و سرما می شود
10. خاصیت طبی  (رنگ قرمز اشتها آورـ سبز نشاط آور و آبی آرامش بخش و…)
11. استفاده از ارسی در انواع محیط های آب و هوایی
12. تهویه هوای محیط

منبع:

آسیه شفیع پور،اُرُسی در معماری سنتی ایران

مسعود وحدت طلب و امین نیکمرام، بررسی اهمیت، فراوانی و پراکنش رنگ قرمز در اُرُسی خانه های تاریخی ایران